مشاوره ازدواج و خانواده کودک و نوجوان
سایت تخصصی مشاوره روانشناسی و روانپزشکی با هزاران مطلب مفیدو آموزنده
مشاوره ازدواج و خانواده کودک و نوجوان
سایت تخصصی مشاوره روانشناسی و روانپزشکی با هزاران مطلب مفیدو آموزندهراهبردهای فرزند پروری برای کودک و نوجوان با اضطراب اجتماعی
چگونه آن را انجام دهیم!
گام اول: چیزهایی را به کودکان خود در مورد اضطراب یاد دهید.
این یک گام نخست بسیار مهم است، زیرا به کودکان و نوجوانان کمک می کند تا درک کنند چه چیزی برایشان اتفاق می افتد زمانی که آنها اضطراب را تجربه می کنند. به کودک خود اجازه دهید تا بداند که تمام نگرانی ها و احساسات بدنی که تجربه می کند، اسم دارند: اضطراب. به کودک خود کمک کنید تا واقعیت ها را در مورد اضطراب بفهمد.
واقعیت اول: اضطراب واکنشی طبیعی و سازگارانه است تا به ما کمک کند برای خطر آماده شویم.
واقعیت دوم: اضطراب می تواند به مشکل تبدیل شود زمانی که بدن ما به ما بگوید که خطری در پیش است در حالی که در واقع خطری وجود ندارد.
گام دوم: آموزش به کودک درمورد اضطراب اجتماعی
به کودک خود یاد دهید که گاهی اوقات ما از اینکه کنار مردم باشیم یا کاری را در حضور دیگران انجام دهیم، می ترسیم. این موقعیت ها می توانند احساسی را همانند بودن روی صحنه (استیج) به ما بدهند. و ما نگران این هستیم که ممکن است کار خجالت اوری انجام دهیم یا اینکه دیگران فکر بدی درمورد ما بکنند. به کودک خود اجازه دهید تا بداند که شما ابزاری به او خواهید داد تا وی را در رویارویی با اضطراب یاری دهد و به تدریج با ترس هایش روبرو شود.
به کودک اجازه دهید تا بداند که اضطراب اجتماعی معمولا شایع است و آنها تنها افرادی نیستند که چنین احساسی دارند.
گام سوم: جعبه ابزار کودکتان را بسازید
شما می توانید با دادن ابزارهایی برای مدیریت اضطراب، به کودک خود کمک کنید. این ابزارها به کودک کمک خواهد کرد تا مهم ترین گام –رویارویی با ترس هایش- را تمام کند. برای اختلال اضطراب اجتماعی، ابزارهای موجود در جعبه ابزار عبارتند از:
ابزار شماره ۱: یادگیری آرامش و ریلکس بودن
یک ابزار شامل کمک به کودکتان برای یادگیری آرامش داشتن است. دو استراتژی می تواند کمک کننده باشد:
۱: تنفس آرام: کودک شما می تواند با استفاده از این استراتژی به سرعت آرام شود. برای کودک توضیح دهید که ما هنگام اضطراب، سریعتر تنفس می کنیم. این حالت ممکن است باعث شود ما احساس گیجی و حواس پرتی کنیم. که ممکن است باعث افزایش اضطراب ما شود. تنفس آرام به معنای تنفس آهسته و منظم از طریق بینی است.
۲: آرام سازی عضلانی: استراتژی دیگر که برای کمک به فرزندتان مفید است، یادگیری آرام سازی بدن اوست و این شامل سفت کردن عضلات متعدد بدن و سپس رهاکردن آنهاست. همچنین کودک شما می تواند از تکنیک تالاپ استفاده کند. در این تکنیک او خود را به عنوان یک عروسک پارچه ای تصور می کند و تمام بدن خود را به یکباره ریلکس می کند.
ابزار شماره ۲: تفکر واقع گرا
این راهبرد برای کودکان با سنین بالا و نوجوانان اجرا می شود. کودکان با اختلال اضطراب اجتماعی اغلب تفکرات منفی در مورد خودشان و آنچه که در موقعیت های اجتماعی رخ می دهد، دارند. افکار شایع در این موارد اینها هستند:
کسی مرا دوست نخواهد داشت!
اگر حرف احمقانه ای بزنم چی؟
من کار احمقانه ای انجام خواهم داد و دیگران به من خواهند خندید!
من نمی دانم چه چیزی باید بگویم
من به اندازه کودکان دیگر جذاب/ باهوش نیستم.
کسی با من صحبت نخواهد کرد.
ابتدا به کودک خود کمک کنید تا این تفکرات را شناسایی کند. از وی بپرسید که فکر می کند چه اتفاقی در موقعیت های ترسناک اجتماعی روی می دهد. گام بعدی این است که به او کمک کنید تا یاد بگیرد با تفکرات منفی مبارزه کند.
سوالاتی که نوجوانان ممکن است از خود بپرسند:
آیا من ۱۰۰ درصد مطمئنم که …. اتفاق خواهد افتاد؟
چند بار … اتفاق افتاده است؟
آیا … واقعا آنقدر مهم است که تمام آینده من به آن وابسته باشد؟
آیا نظرات … نظر تمامی افراد دیگر را منعکس می کند؟
آیا من مسئول تمام گفتگو ها هستم؟
بدترین چیزی که ممکن است اتفاق بیفتد چیست؟
چه کاری می توانم انجام دهم تا با موقعیت مقابله کنم؟
آیا من باید همه را راضی نگه دارم- آیا اصلا ممکن است؟
اینجا مثالی آورده شده است تا به کودک خود کمک کنید تا با افکار مزاحم مبارزه کند.
والدین: من میدانم که تو بابت دادن جواب نادرست در کلاس نگران هستی، اما امکان اتفاق افتادن آن چقدر است؟
کودک: خب، گاهی اوقات من جواب را می دانم، و ممکن است اتفاقی نیفتد، اما هنوز احتمال اتفاق افتادن و ضایع شدن من وجود دارد؟
والدین: چه می کنی اگر اتفاق بیفتد و جواب نادرست را بدهی؟
کودک: نمیدانم…این بسیار شرم آور است.
والدین: خب.. چه چیزی میتوانی به خودت بگویی؟
کودک: فکر کنم به خودم بگویم که مردم همه اشتباه می کنند و این آخر دنیا نیست.
والدین: فکر میکنم این می تواند کمک کند تا به یاد آوریم همه اشتباه می کنند و آیا سایر دانش آموزان هم پاسخ نادرست می دهند؟
کودک: بله
والدین: چه اتفاقی می افتد؟
کودک: فکر کنم هیچی
والدین: من سوالاتی را اشتباه جواب داده ام و حتی چیزهای کاملا احمقانه ای انجام داده ام. آیا تو فکر می کنی چیزی از من کم شده؟
کودک: نه
والدین: گاهی اوقات مهم است که بتوانیم به چیزهایی که انجام میدهیم بخندیم. آنها بعدها داستان های بزرگی می شوند!
شما می توانید به کودکتان کمک کنید تا برای مبارزه با تفکرات منفی با این سوالات کار کند. با انجام اینها، کودک شما خواهد فهمید که برخی ترس ها احتمالا اتفاق نمی افتند و او می تواند در موقعیت های اجتماعی از پس آن برآید.
نکته کمک کننده:
شناسایی و مبارزه با تفکرات منفی، ممکن است برای کودکان جوان تر خیلی سخت باشد. در هر حال، انها با گفتن برخی جملات مقابله ای به خودشان می توانند از پس مقابله در موقعیت های اجتماعی برآیند. برای مثال: من می توانم آرام نفس بکشم تا احساس بهتری داشته باشم یا اینکه من تنها نیاز دارم که بهترین تلاشم را بکنم.
ابزار شماره ۳: درست کردن کارت های مقابله
رویارویی با ترس ها ساده نیست، بنابراین ایده ایجاد کارت های مقابله، ایده خوبی است. کودک شما می تواند کارت ها را در طول روز با خود حمل کند و اضطراب را مدیریت کند.
ابزار شماره ۴: رویارویی با ترس ها
یک گام مهم در کمک به مدیریت اضطراب اجتماعی، تشویق کودک به رویارویی با موقعیت هایی است که او به دلیل ترس اجتماعی از آنها اجتناب می کند. نوجوان ها می توانند از گفتن اینکه رویارویی مکرر با موقعیت های ترسناک، پریشانی را کم می کند، سود ببرند و این به آنها کمک می کند تا اعتماد به نفسشان ساخته شود. بهتر است با چیزی شروع کنید که کمتر ترسناک است و با موقعیت هایی که باعث اضطراب بیشتری می شود، ادامه دهید. در کارکردن با فرزندتان، لیستی از موقعیت های اجتماعی را ایجاد می کند ( مانند سلام دادن به همکلاسی ها، پرسیدن یک سوال از معلم، صحبت کردن با دوست پشت تلفن). اکنون شما یک لیست دارید، آنها را از کمتر ترسناک تا ترسناک ترین مرتب کنید.
از موردی شروع کنید که کمترین ترس را دارد، فرزند خود را تشویق کنید که آن را پی در پی انجام دهد. تا اینکه این کار ترس کمتری داشته باشد. اکنون کودک شما می تواند بدون اضطراب زیاد وارد آن موقعیت شود. سراغ مورد بعدی لیست بروید. نوجوانان یا کودکان دارای اضطراب اجتماعی باید ۳ الی ۵ تکلیف اجتماعی را در هر روز تمرین کنند تا اینکه بتوانند آن را کاملا راحت انجام دهند و سپس سراغ تکالیف اجتماعی بروند که اندکی چالش بیشتر را برای او دارد.
چگونگی انجام این تمرینات:
مهم است که او را برای این واقعیت آماده کنید که او هنگام انجام تکلیف، احساس اضطراب خواهد کرد، اما این عادی است! هنگام مبارزه با اضطراب، احساس اضطراب عادی است، به خصوص در آغاز. همچنین دادن پاداش (مانند این: کارت عالی بود) برای هر موفقیتی و یا هر تلاشی برای رویارویی با ترس هایش و دادن جایزه (چیزهای ارزان کوچک، مانند زمان بیشتر دیدن تلویزیون، شام مورد علاقه) بسیار مهم است. با این همه، رویارویی با ترس، کار سختی است!
مهم است که به کودک این مجال را بدهید تا با هم سن و سالان خود تعامل داشته باشد و دوست یابی کند. به بارش فکری کودک کمک کنید تا با سایر کودکان و نوجوانان بیامیزد. برای مثال:
- به یک گروه اجتماعی ملحق شو.
- ورزش کن ( فوتبال، تنیس، دو و میدانی)
- عضو یک کلوپ شو (کلوپ نقاشی، کلوپ طراحی مد)
- در یک کلاس شرکت کن (هنر، رقص)
- به یک گروه کر یا باند ملحق شو
- بازی های مدرسه را انجام بده
- کمک کننده باش (به دیگر دانش آموزان در تکالیفشان کمک کن)
- دوره های آموزش گروهی را ثبت نام کن (شنا)
- از تسهیلات ورزشی استفاده کن (پارک اسکیت)
- قرارهایی را به صورت کوتاه و پی در پی با بچه های دیگر برقرار کن یا سایر فعالیت های اجتماعی
ابزار شماره ۵: رشد و گسترش مهارت های اجتماعی
کودکان و نوجوانان مبتلا به اضطراب اجتماعی ممکن است از رشد بهتر مهارت های اجتماعی بهره ببرند. حیطه های مختلفی وجود دارد که شما می توانید در آنها به کودک خود کمک کنید.
- زبان بدن: این شامل ارتباط چشمی، تبسم، و نگاه کردن به صورت افراد هنگام صحبت کردن است.
- کیفیت صدا: این شامل صحبت کردن رسا و با بلندی و سرعت مناسب است.
- مهارت های مکالمه: گفتن سلام و شروع و ادامه دادن رابطه
- مهارت های دوستانه: این مهارت ها شامل خواستن از دیگران برای انجام کاری همراه شما، پیوستن به یک فعالیت، پیشنهاد کمک و تعارف کردن است.
- ابراز وجود: این مهارت شامل درخواست کمک، نه گفتن، رویارویی با اذیت و قلدری است.
یک راه عالی برای تمرین کودک این است که این مهارت ها را از راه نقش بازی کردن بیاموزد. ابتدا سعی کنید آن را تقلید کنید، سپس کودک را تشوق کنید تا امتحان کند. برای مثال، اگر کودکتان می خواهد دوستانش را دعوت کند، شما می توانید تظاهر کنید که نقش دعوت کننده را دارید. سپس از وی بخواهید تا او امتحان کنید و شما نقش دوست را بازی کنید.
اینجا مثالی درمورد نقش بازی کردن آورده شده است. شما می توانید با کودک خود انجام دهید.
والدین: حالا، من تظاهر می کنم که جای تو هستم، و تو به شیوه ای که فکر میکنی کودکان دیگر جواب خواهند داد، جواب میدهی. سلام، آخر این هفته چه کاری انجام میدی؟
کودک: احمقانه است!
والدین: فقط بیا انجامش بدیم. آخر هفته چیکار میکنی؟
کودک: هنوز مطمئن نیستم.
والدین: من داشتم به این فکر میکردم که یک فیلم برای شنبه اجاره کنم. دوست داری بیای و باهم ببینیم؟
کودک: خوبه، چه فیلمی؟
والدین: من واقعا کمدی دوست دارم. ما میتونیم چک کنیم ببینیم چه فیلم های تازه روی DVD اومدن.
کودک: جالب به نظر میاد. من با والدینم چک میکنم.
والدین: باشه، چطوره جاهامونو عوض کنیم و تو سوال بپرسی؟
نکته مفید:
اطمینان حاصل کنید که به کودک خود کمک می کنید تا با هرگونه مشکلات واقعی همچون قلدری یا ناتوانی های یادگیری خود مقابله کند و بهبود بخشد که این مشکلات می توانند در ترس اجتماعی وی سهیم باشند.
گام چهارم: شجاع تر کردن کودک
یادگیری مدیریت اضطراب کار سختی است. اگر کودک شما در انجام ان بهتر شده است، هردوی شما مستحق پاداش هستید. یادگیری مدیریت اضطراب مانند تمرین است- کودک شما نیاز دارد تا حالت خود را حفظ کند و مهارت هایش را به طور منظم تمرین کند. آنها را به عادت تبدیل کن. این درست است حتی بعد از اینکه کودک شما احساس بهتری داشته و به اهداف خود رسیده باشد.
مایوش نشوید اگر کودک شما از رفتارهای قبلی استفاده می کند. این ممکن است در هنگام وضعیت های پراسترس انتقال ( برای مثال، بازگشت به مدرسه یا جابجایی) روی دهد. این طبیعی است. این تنها به این معنی است که کودک نیاز دارد با ابزارها شروع به تمرین کند. به یاد داشته باشید که، مقابله با اضطراب، فرایندی به درازی عمر است.
نکات کمک کننده:
- مواجه شو. کودک خود را در موقعیت های اجتماعی متعددی قرار دهید. او را تشویق کنید تا با دیگران بازی کند، به جشن تولدها توجه کند، و به فعالیت های بعد از مدرسه بپیوندد.
- الگو باشید! برای کودک خود در چگونگی تعامل با دیگران الگو باشید (برای مثال، به یک غریبه سلام دهید و یا با صندوقدار تره بار فروشی شروع به صحبت کنید.
- اجازه دهید صحبت کنند: برای کودکتان صحبت نکیند. آنها را تشویق کنید تا جواب سوالات خود را بدهند. برای مثال، مجبورشان کنید که در رستوران غذا سفارش دهند.
- به آنها دیدگاه بدهید: آنها را تشویق کنید تا از دیدگاه دیگری نگاه کنند. کمکش کنید تا تفاسیر متعدد را از تعاملات اجتماعی شناسایی کند. برای مثال: جان از تو نمی خواهد که با او توپ بازی کنی شاید او فکر نمی کند که تو میخواهی این کار را انجام دهی…چرا تو این کار را نکنی…) یا به کودک کمک کنید تا زمانی که کودکان اذیتش می کنند، ازعهده کارها برآید ( برای مثال، آنها را نادیده بگیر و تنها با افراد دیگری بازی کن که خوب هستند.
- پاداش بدهید: فراموش نکنید که به تلاش های کودکتان پاداش بدهید!!
کارکردهای مغزی کودک و تقویت آنها
در کتاب حرکات هوشمندانه، دکتر هانافورد بیان می کند که بدن ما بخش عظیمی از یادگیری ما را تحت تاثیر قرار می دهد، و یادگیری چیزی جدا از کارکرد مغز نیست.
هر عصب و سلول یک شبکه است که با هوش و توان یادگیری ما در ارتباط است. بسیاری از مربیان می دانند که این فعالیت باعث تقویت تمرکز کلی سر کلاس می شود.
کارکرد شناختی در کودکان چیست؟
یک راه خوب برای توصیف عملکرد شناختی کودکان (همچنین رشد مغزی اوایل کودکی، یا رشد شناختی کودکان نامیده میشود) توانایی کودک شما برای یادگیری مهارت ها و مفاهیم جدید است.
رشد شناختی کودک به معنی توانایی کودک برای درک اتفاقاتی است که در اطراف او رخ می دهند، توانایی او برای استفاده درست از حافظه ی بلند مدت و توانایی حل مشکلات است.
انجام تمرینات ورزشی مغز با کودکان به آنها کمک می کند تا به راحتی قسمت های مختلف مغزشان را رشد دهند.
رشد مغز کودک در اوایل کودکی
هر روز شما شاهد مثال هایی از رشد شناختی و درک کودک از مفاهیم جدید و مهارت های حل مشکلات خواهید بود که در طول دو تا سه سالگی کودک رخ می دهند.
در این سن کودکان در مرحله ی تخیل هستند. آنها در مجموع هم در تفکر و هم یادگیری بهتر عمل می کنند با انجام تمرینات ورزشی و یادگیری بازی ها و یادگیری انجام فعالیت ها در مهدکودک. تمرینات ورزشی مغز همچنین باعث رشد قدرت تخیل کودک نیز می شود.
تمرینات ورزشی مغز و رشد شناختی در اوایل کودکی
تفکر نمادین
تا پیش از ۱۸ ماهگی کودک قادر به استفاده از نمادها نمی باشد، به عبارتی دیگر او قادر است تنها در مورد اینجا و اکنون فکر کند.
اگر چیزی به صورت فیزیکی در جلوی او نباشد، او به سختی می تواند در مورد آن فکر کند.
ولی این حالت در اواسط دو سالگی تغییر می کند زمانی که کودک می تواند به تصاویر فکر کند.
ظهور تفکر نمادین در کودکان احتمال رشد شناختی کودکان در سنین بالاتر را افزایش می دهد.
رشد گستره توجه کودک
بخشی از یادگیری و شناخت شامل تمرکز بر روی پاره ای از اطلاعات به مدت طولانی و کافی برای استخراج معنا از آن است.
کودکان یک گستره توجه تصادفی دارند، ولی زمانی که کودک شما به پایان دو سالگی نزدیک می شود شروع به تمرین کنترل توجه بر روی یک شی یا یک فعالیت می کند.
زمانی که چیزی توجه او را جلب می کند، بر روی آن تمرکز می کند تا حس کنجکاویش ارضا شود.
حافظه ی بلند مدت
توانایی کودکان برای به یادآوردن چیزهایی که قبلا یادگرفته اند قسمت ضروری برای یادگیری و شناخت در کودکان است.
این ظرفیت برای دوسالگی و سه سالگی کودک افزایش می یابد.
هم حافظه ی کوتاه مدت و هم حافظه ی بلند مدت او موثرتر و قابل توجه تر می شود.
این ویژگی به او کمک می کند که تجربه های اخیر را به خاطر بسپارد (برای مثال چیزی که یک دقیقه قبل برای او رخ داده است) و یا اتفاقی که قبلا برای او رخ داده (اتفاقی چند ماه پیش برای او رخ داده است).
رشد زبانی و شناختی
رشد یادگیری و رشد زبانی کودک به صورت قابل توجهی با یکدیگر در ارتباط هستند.
رشد انفجاری زبان کودک نوپای شما تنها مهارت های اجتماعی وی را ارتقا نمی بخشد بلکه شامل توانایی او برای یادگیری او نیز می باشد.
از زبان برای پرسیدن سوالات، امتحان ایده ها، ادله و رشد درکش از جهان استفاده می کند.
ادامه ی یادگیری
به یاد داشته باشید، به هر حال، کودک یادگیری اش را با انجام اصولی مانند اکتشاف و خیال پردازی و بازی با اسباب بازی ها و گوش دادن و صحبت کردن و بحث کردن رشد می دهد.
مهم نیست که او با چه چیزی بازی می کند مانند یک جعبه ی خالی، اسباب بازی های داخل حمام، با چنگال، با پازل یا با هر چیزی.
زمانی که کودک با هر چیزی مشغول بازی در محیطش است او چیز های جدیدی یاد می گیرد و رشد مغزی او در اوایل کودکی شکل می گیرد.
همین اتفاق برای رشد شناختی و زبان او رخ می دهد: او از هر مکالمه ای که دارد چیز جدیدی یاد می گیرد.
به کودکتان مانند یک دانشمند پویا نگاه کنید، او مانند اسفنج اطلاعات را جمع اوری می کند و سپس این دانش جدید را به صورتی عملی به اجرا در می آورد.
روال طبیعی
البته، چیزهای خاصی وجود دارند که شما می توانید با استفاده از آنها رشد مغزی اوایل کودکی را تحریک کنید و گسترش دهید، ولی به یاد داشته باشید که میزان قابل توجهی از رشد مغزی کودکتان با توجه به یک روال طبیعی و هر روز صورت می گیرد.
برای مثال، لباس پوشیدن در هنگام صبح یک نمونه ی کامل شامل مرتب سازی، تطابق، هماهنگی چشم و دست، حافظه و تمرکز است.
قدم به قدم، هر روز او بیشتر در مورد لباس پوشیدن یاد می گیرد که در سن ۳ سالگی او این مهارت را کاملا یاد می گیرد و این مهارت را از زمانی که ۱۵ ماهه بود تمرین کرده است.
جهان از دید کودک
مهم است که در مورد فرایند فکری کودک فرضیه سازی نکنیم.
با وجود پیشزقت قابل توجه کودک در رشد کودکی اولیه، هنوز دو ویژگی متمایز با شما متفاوت هستند یعنی یادگیری و مهارت های شناختی.
در مرحله ی نخست، او درک کافی از علت و معلول ندارد، و ممکن است بین دو چیزی که با هم ارتباطی ندارند ارتباط قائل شود.
این امر بخشی به دلیل استدلال نارس کودک و بخشی به دلیل نداشتن تجربه ی کافی می باشد.
برای نمونه، اگر نور می رود- به این دلیل است که لامپ شکسته است- و در همان لحظه عطسه می کند، کودک شما ممکن است فکر کند که چون چراغ خاموش شده است او عطسه کرده است.
سپس در آینده هر گاه شما متوجه می شوید که کودک شما عطسه می کند، او در اطراف خود نگاه می کند و منتظر اتفاقی مانند خاموش شدن چراغ است.
زمانی که کودک بین دلایل و تاثیرات ارتباط برقرار می کنند شما باید به روشنی برای او توضیح دهید که هیچ ارتباطی در بین نیست (برای مثال، زمانی که کودک می گوید که علت شروع باران اینست که او کتش را پوشیده است).
ممکن است کودک در ابتدا حرف شما را باور نکند، بنابراین شما باید توضیحاتتان را بعدا دوباره تکرار کنید.
- دومین تفاوت عمده ی تفکر او به این دلیل است که او همچنان به همه ی اتفاقات از دید خودش نگاه می کند.
به همین دلیل است که کودک زمانی که او را تنبیه می کنید به شما خیره می شود، برای مثال، زمانی که به خاطر بازی کردن با اسباب بازی برادر بزرگترش هشدار دریافت کرده بود است.
ویتامین هایی برای تقویت حافظه
با در نظر داشتن ویتامین های حافظه، احساس می شود که مکمل های طبیعی بهتر از مکمل های غیر طبیعی است.
غذاهایی ضروری مغز مانند غذاهای مختصر می تواند عملکرد مغز را بهبود بخشد. غذاهایی که آنتی اکسیدان های بالای دارند می توانند به صورت چشمگیری از از دست رفتن حافظه جلوگیری کنند، و موجب بازگرداندن هماهنگی و تعامل می شوند. ویتامین های مخصوص مغز شامل کشمش، انواع توت ها، سیب، انگور، گیلاس، آلو و اسفناج می باشند.
گروه های دیگر غذاهای سالم برای مغز حاوی اسید های چرب امگا۳ می باشد. امگا ۳ در عملکرد عمومی مغز کمک کننده است و باعث بازگرداندن حافظه می شود. غذاهایی که حاوی امگا۳ هستند عبارتند از: ماهی آزاد، ماهی خال مخالی، ساردین، شاه ماهی، روغن کتان و گردو است.
کل بدن به وسیله ی کربوهیدارات ها کار می کند. استفاده ی زیاد از کربوهیدرات برای بدن مضر است و مغز با افزایش شدید قند خون مواجه می شود. هضم کامل کربوهیدرات خوب است و باعث افزایش قند خون نمی شود. غذاهایی که حاوی کربوهیدارت برای مغز هستند عبارتند از: بادام زمینی، زردآلوی خشک، لوبیای خشک، ماست، سبوس جو دو سر، سبوس های غلات (مراقب قند بالای برخی از مارک باشید)، خمیر ترش نان. سرکه و آبلیمو همراه با غذا باعث جلوگیری از افزایش قند خون می شود.
استفاده از ویتامین های مغز باعث بهبود حافظه و تناسب مغز می شود.
برخی بازی ها نیز مانند ورزشی برای مغز عمل می کنند، برای این منظور در سایت کودک و نوجوان بازی های آنلاین تقویت مغز به صورت رایگان در دسترس شما قرار گرفته است، برای تقویت مغز کودک خود روزی ده دقیقه را به انجام این بازی ها اختصاص دهید.
بازگشت به مدرسه
نکاتی در رابطه با آماده سازی کودکان برای آغاز سال تحصیلی جدید
یکی از سخت ترین کاری که والدین باید انجام دهند آماده سازی کودکان برای بازگشت به مدرسه است. بیشتر کودکان دوست دارند که تا دیر وقت بخوابند، زمان آزاد بیشتری داشته باشند، و سازماندهی و ساختار کمتری در زمان تعطیلی مدارس دارند. والدین برای آماده سازی کودکان برای شروع مدرسه چه کارهایی می توانند انجام دهند؟
نخست، کودکان را از لحاظ تحصیلی آماده نگاه دارید تا با شروع روز اول مدرسه سورپرایز نشوند. برای آمادگی روحی کودکان راه های زیادی وجود دارد. یک تقویم که بر روی آن روزها مشخص شده است برای کودکانی که در درک زمان و دوره دچار مشکل هستند می تواند کمک کننده باشد. دوم، به کودکان نشان دهید که از کدام فروشگاه می خواهید کوله پشتی، کتاب ها، و جعبه های غذا را خریداری کنید بنابراین روال برنامه ریزی شده و مشخص است. مکانهایی که در آن کودکان تکالیف مدرسه شان را انجام می دادند برای انجام تکالیف آینده آماده کنید و برای ان قوانینی وضع کنید.
سوم، در روز اول تمامی قسمت های مهم را با کودک بروید، از مدرسه بازدید کنید معلم و مشاور مدرسه را نیز ملاقات کنید. مسائل ناشناخته می تواند باعث ایجاد اضطراب شود بنابراین این کارهای ساده برای کمک به آرامش عصبی کودک کمک کننده هستند. همچنین اگر کودک شما مسائل پزشکی یا اضطراب دارد و در اولین هفته ی تحصیلی به مشاوره نیاز دارد می تواند مفید باشد.
چهارم، برای مراقبت های بعد از مدرسه و انجام تکالیف روال خاصی مشخص کنید. مشخص بودن برنامه ها برای تسکین استرس هم برای شما و هم برای کودکتان مفید می باشد. پنجم، برای امادگی کودکتان برای روز اول مدرسه وسایل و یونیفرم او را از قبل خریداری کنید. در آخر، اگر همه ی این کارها را انجام دادید روز اول مدرسه کودکتان را به مدرسه ببرید. در این صورت کودک شما احساس امنیت می کند و برای اتفاقات غیر منتظره اضطراب نخواهد داشت.
اگر کودک شما تجربه ی اضطراب دارد مشاور مدرسه برای کاهش اضطراب می تواند به او کمک کند. اگر شما برای دیدن از مدرسه حضور قبلی داشته اید، برای شما راحت تر است تا اتاق مشاور را پیدا کنید و از او کمک بخواهید. مشاور می تواند با کودک مضطرب در کلاس بنشیند، کودک از شرایط بد خارج کند، در مشکلات به کودک کمک کند و می تواند برای صحبت کردن با کودک شما دوست باشد. نکات بالا را نادیده نگیرید.
شناخت رشد جنسی اولیه در کودکان
به نظر می رسد که رشد جنسی بچه ها، از نظر والدین نوزادان و کودکان دوره ای باشد که در مراحل بعدی زندگی آنها به وجود می آید. ولی در حقیقت، رشد جنسی کودکان در سالهای اولیه زندگی شروع می شود. نوزادان، کودکان، پیش دبستانی ها و کودکان جوان در سن مدرسه، شالوده رشد هیجانی و فیزیکی را همزمان با رشد به صورت های نامحسوس ایجاد می کنند.
همزمان با دست یابی به نقاط عطف مهم فیزیکی و هیجانی، مانند آموختن راه رفتن و یا شناخت پدر و مادر، کودکان به نقاط عطف مهم می رسند مانند چگونگی بازشناسی، تجربه و احساس کردن بدن خود و چگونگی شکل دهی دلبستگی به دیگران. دلبستگی در سال های اولیه زندگی شکل می گیرد و به مراحل صمیمیت و پیوستگی با دیگران در آینده کمک می کند.
با شناخت نحوه رشد و یادگیری کودکتان، شما می توانید نقش مهمی را درپرورش سالم هیجانی و فیزیکی ایفا کنید.
نوزادان و کودکان
وابستگی های عاطفی و اولیه بدن در کنار والدین و از طریق ارتباط فیزیکی شکل گرفته که عشق آنها را بیان می کند. نگهداری و لمس شدن، بوسیده شدن و در آغوش قرار گرفتن به کودکان کمک می کند تا احساس راحتی کنند و همراه با دوست داشته شدن، احساس فیزیکی مثبتی را تجربه می کنند.
نوع منحصر بفرد صمیمیت فیزیکی و دلبستگی هیجانی ما بین کودکان و والدین، می تواند اولین عامل برای شکل گیری زمینه های عاطفی و صمیمی فیزیکی پخته در اینده باشد که در مراحل بعدی، به عنوان بخشی از بلوغ جنسی پخته در اینده می باشد.
بدن من. بیشتر والدین نگرانی های مربوط به کودکان خود را با دکتر خودشان در میان می گذارند با موضوعاتی نظیر اینکه نوزادان آلت تناسلی خود را در طول عوض کردن پوشاک لمس می کنند یا دارای حالت نعوظ زیادی هستند. به انها اطمینان داده یمشود که این رفتارهای کاملا عادی می باشد و گفته می شود که اکتشاف کردن بدن، حتی در میان بچه های جوان تر هم یک امر عادی می باشد و بیشر کودکان، به خصوص نوجوانان، از برهنه شدن خوششان می آید.
واکنشی که شما نشان می دهید – صدای شما، کلماتی که استفاده می کنید و حالت صورت شما – یکی از اولین درس های بچه شما در زمینه مسائل جنسی می باشد. با عدم واکنش عصبی و غافل گیر کننده، یا عدم استفاده از کلمات ناپسند، به کودک خود آموزش می دهید که این کنجکاوی در مورد بدن ، یک بخش نرمالی از زندگی می باشد.
آگاهی جنسی. در سنین ۲ یا ۳ سالگی، حس مونث یا مذکر بودن کودک شروع به رشد می کند. این آگاهی، هویت جنسی نامیده می شود. کودکان در این سن، شروع به شناختن تفاوت ما بین پسر ها و دختر ها می کنند و می توانند خودشان را به عنوان یک پسر یا یک دختر، شناسایی کنند. برخی از افراد معتقدند که هویت جنسی به صورت زیست شناختی تعیین می شود و برخی بر این باورند که این امر در نتیجه محیطی که کودک در آن قرار گرفته است، تشکیل می شود. به احتمال زیاد، این امر در نتیجه ترکیب دو مورد یاد شده حاصل می شود. کودکان در این سن، خودشان را با رفتار های خاصی سازگار می کنند که نقش های جنسیتی نامیده می شوند، که مربوط به مونث یا مذکر بودن آنهاست. مردانه بودن چه چیزی است؟ زنانه بودن چه چیزی است؟ چگونه پسر ها و مردها رفتار می کنند؟ دختر ها و زن ها چگونه رفتار می کنند؟ همزمان با اینکه تصمیم می گیرید که نقش های جنسی را به کودک خودتان یاد دهید، نسبت به واکنش هایی که آنها در داخل و خارج از خانه نشان می دهند، مطلع باشید.
دوره پیش دبستانی (سن ۳ تا ۵ سالگی)
در سن پیش دبستانی، حس دختر یا پسر بودن در بیشتر کودکان رشد می یابد، و تا جایی ادامه پیدا می کند که حتی شروع به اکتشاف بدن خود به صورت هدفمند می کنند. زمانی که آنها بدن خود را لمس می کنند، بد حرف زدن با آنها روش مناسبی نمی باشد – این کار ، فقط حس گناه یا خجالت را در کودک شما رشد می دهد.
با این حال، ممکن است که حتی در صورتی که کودکان این حس را داشته باشند که این کار خوب است، والدین بخواهند تا توضیح دهند که لمس کردن بدن باید در تنهایی صورت گیرد – کودکان در دوره پیش دبستانی آنقدر درک دارند که بدانند همه چیز نباید عمومی شود. همچنین آنها به اندازه کافی بزرگ شده اند که بدانند هیچ کسی – حتی اعضای خانواده یا افرادی که به آنها اعتماد دارند – نباید آنها را به گونه ای لمس کند که احساس ناراحتی داشته باشند.
در دوره پیش دبستانی کودک گرایش های جنسی را از شما می اموزد– از نحوه پاسخ شما به جنس مخالف و احساس شما در مورد عریان بودن.
سوالات پایان ناپذیر. همزمان با اینکه کودکان نسبت به هر چیزی کنجکاو می شوند، این امر یک حالت عادی است که کودکان از والدین خود سوالاتی از قبیل ” بچه ها چگونه به وجود می آیند؟ یا ” چرا خواهر من آلت تناسلی مردانه ندارد؟” ، را بپرسند.
وقتی که با سوالاتی از این قبیل برخورد می کنید، سعی کنید که با صداقت جواب دهید، و پاسخ شما تا حد ممکن به واقعیت نزدیک باشد. پاسخ هایی از قبیل اینکه ” لک لک تو را اورده” نه تنها حس کنجکاوی بچه را از بین نمی برد، بلکه زمانی که کودکان حقیقت را می فهمند، اعتمادشان به والدین از بین می رود. صادق بودن در این وضعیت، همچنین باعث می شود که کودک شما در مورد سوالات خودشان ، در زمان آینده هم به شما رجوع کنند.
دقیقا بفهمید که بچه شما چه چیزی را می خواهد بفهمد، و سپس به سوالات خاصی جواب دهید – در زمانی که لازم نباشد، بیان کردن جزئیات هیچ ضرورتی ندارد. برای مثال، شما می توانید بگویید که یک مرد و زن می توانند یک بچه درست کنند و اینکه کودک در داخل شکم زن رشد پیدا می کند. اگر این پاسخ، کودک شما را قانع کند، احتمالا شما تا زمان بعدی ، نیاز به ارائه اطلاعات اضافی در مورد اینکه بچه دقیقا چگونه ایجاد می شود، نداشته باشید.
دکتر بازی. در این مرحله، کودکان نه تنها در مورد بدن خودشان کنجکاو هستند، بلکه در مورد بدن بقیه افراد هم کنجکاو هستند. اگر دیدید که کودک شما همراه با یک بچه دیگر، که هم سن هستند، دکتر بازی می کند، نداشتن یک واکنش عصبی ، عامل مهمی می باشد – از نظر آنها، این فقط یک بازی غیر ضرری می باشد. البته، اگر شامل یک بچه بزرگتر یا بالغ شود، نگرانی شما درست خواهد بود.
به آرامی از کودک خود بخواهید که لباس خود را بپوشد و حواس وی را از طریق اسباب بازی یا یک بازی، پرت کنید. ممکن است که شما این را نشانه ای بدانید که کودک شما در مورد بدن کنجکاو می باشد، و سعی کنید که با استفاده از روشهایی، همانند استفاده کردن از کتاب هایی که در مورد کودکان پیش دبستانی می باشد، این کار را تسهیل کنید.
دوست دختر و دوست پسر در دوره پیش دبستانی. برخی از والدین ، زمانی که کودکشان در مورد دوست دختر یا دوست پسر ، صحبت می کنند، نگران می شوند. اگر پسر بچه شما این حرف را بزند، به یاد داشته باشید که منظور کودکان از این کلمات، دقیقا آن معنی نیست که افراد بالغ در نظر دارند. بیشتر کارشناسان بر این عقیده اند که بهترین واکنش در چنین مواقعی ، داشتن یک حالت بی طرف و خنثی می باشد. – آنها را برای چنین رفتاری تشویق نکنید، ولی نگرانی خودتان را هم نباید بیان کنید.
مدرسه ابتدائی ( سن ۶ تا ۱۰ سالگی)
کودکان در این سن، به حاملگی، تولد و نقش های جنسی علاقمندند– پسر ها با پسر ها بازی می کنند و دخترها با دخترها. همچنین این دوره، سنی است که هم سن و سالان آنها و رسانه، تاثیر بیشتری بر ویژگی های جنسی آنها دارند. اگر شما منابع قابل اطمینان نباشید، ممکن است که کودک شما به سمت هم سن و سالان و یا شاید بچه های بزرگتر، گرایش پیدا کند تا اطلاعاتی را در زمینه مربوط به مسائل جنسی، اندام های جنسی و تولید مثل بدست بیاورد – و احتمال اینکه این موارد گفته شده ، حقیقی و مورد تایید شما باشد، خیلی کمتر است!
اگر کودک شما که در سن ابتدائی است، از شما در مورد مسائل جنسی سوالی نداشته باشد، برخی از بحث ها را که متناسب با سن وی می باشد، با وی در میان بگذارید. اگر قبلا گفته باشید که یک مرد و زن، بچه را درست می کنند، ممکن است که کودک شما، در زمان فعلی بخواهد بداند که چگونه این کار صورت می گیرد. مثل همیشه، صادق باشید – کودکان در این سن، زمانی که اطلاعات کافی در دسترسشان نباشد، خودشان برای تفکری که دارند، نتیجه گیری می کنند. بیشتر بچه های در سن ابتدائی این فرض را دارند که بچه در نتیجه دراز کشیدن مرد و زن در کنار یکدیگر، خوابیدن آنها در یک رخت خواب، گرفتن دستان هم، بوسه یا شنا کردن باهم، به وجود می آید.
مسائلی که ممکن است والدین بچه ها در سن ابتدائی، با آن ها مواجه باشند، عبارتند از:
بد حرف زدن. بچه ها، حرف های بد و اصطلاحات نامناسب را از مکان ها و منابع مختلفی یاد می گیرند – تلویزیون، فیلم ها، دوستان، و مخصوصا خود شما، در صورتی که از حرف ها استفاده کرده باشید. در موارد زیاد، آنها بدون اینکه نسبت به معانی این حرف ها آگاه باشند، از آنها استفاده می کنند. ایده مناسبی که وجود دارد، این می باشد که به آرامی، دلیل نامناسب بودن کلمه استفاده شده را به وی توضیح دهید و کلمات مناسب را به وی یاد دهید که در زمان آینده استفاده کند.
جوک های نا مناسب. شما در اغلب موارد مشاهده خواهید کرد که کودکان در این سن، با شنیدن جوک های کثیف، در مورد مسائل جنسی، عضو های بدن، تمایل جنسی و … ، می خندند، ولی، آیا واقعا آنها معانی این آن را می فهمند؟ و آیا واقعا آنها آگاه هستند که برخی از این جوک ها، می تواند به برخی افراد زیان برساند؟ در اغلب مواقع، بچه ها با داشتن یک زبان بد و بدون اینکه معنای واقعی آن را بفهمند، این جوک ها را می گویند.
با آرامش توضیح دهید که چرا این جوک ها نامناسب هستند، و سپس یک مثال از جوک هایی کودکان دوست داشته باشند و باعث خنده آنها هم می شود را بگویید. و اینکه این جوک متناسب و مفید برای کودک شما باشد، یک نکته مهمی می باشد – جوک های نامناسب نگویید، به خصوص مواردی که باعث می شود به یک گروه از مردم بخندند. صبوری و احترام، مسائلی هستند که باید یاد گرفته شوند.
کبوتر ها این کار را می کنند، زنبور ها این کار را می کنند…. ولی چرا؟
برخی مواقع، کودکان مشاهده می کنند که حیوانات خانگی آنها، یا حیوانات درگیر روابط جنسی هستند. برخی کودکان با حالت تعجب، محزون یا خجالت آور واکنش نشان می دهند، ولی حتی در صورتی که یک مقداری خنده دار باشد، بیشتر کودکان کنجکاو می شوند. بعد از یک گردش کلاسی به باغ وحش، داغ ترین موضوع مور بحث برای گروه بچه های ۹ ساله، اغلب مسائل خنده دار جنسی است که آنها در بین یک جفت از حیوانات ، در باغ وحش مشاهده کرده اند. وقتی که کودکان می پرسند، چرا آنها این کار را انجام می دهند، یک فرصت مناسبی برای شما ایجاد می شود تا توضیح دهید که مسائل جنسی و روابط جنسی یک بخش طبیعی از زندگی می باشند. کنجکاوی های طبیعی را تشویق کنید، اطلاعات دقیق را فراهم کنید، و یک الگویی را در مورد مسائل تولید مثل به فرزند خود بگویید.
همزمان با اینکه کودک شما رشد می کند
همزمان با اینکه کودک شما به شناختن و تجربه کردن بدن خود ادامه می دهد، و تغییرات فیزیکی مربوط به دوره بلوغ بروز پیدا می کند، شما نقش مهمی را در رشد انها خواهید داشت.
همزمان با بلوغ جنسی کودک، اغلب آنها در مورد رشدی که دارند ، احساس هیجان و هم چنین ترس دارند. به خصوص زمانی که آنها رشد مو را در جاهای جدید متوجه می شوند، عادت ماهیانه را تجربه می کنند، یا در خواب خودشان را خیس می کنند. آنها نگرانی زیادی دارند که بدانند آیا واقعا در وضعیت نرمالی قرار دارند، و خودشان را با دوستان خود، مقایسه خواهند کرد. بچه ها – به خصوص آنهایی که در مراحل اولیه و نهایی بلوغ قرار دارند- همزمان با اینکه وارد یک دوره نامعلوم می شوند، نیاز به اطمینان زیادی دارند.
دوره بلوغ می تواند دوره ای باشد که فرد با اغتشاش زیادی مواجه است، که همراه با تغییرات فیزیکی و هیجانی بوده و کودکان نیاز دارند که آگاه باشند که در ماه‌ها و سال های آینده، منتظر چه چیزی باشند، حتی در صورتی که آنها برای سوال پرسیدن خجالت بکشند.
با راحت بودن با فرندان خود در مورد سوالات مربوط به بدن، نوزاد، عشق و روابط جنسی، شما باعث ادامه داشتن مراحل بعدی این موضوعات خواهید شد و در زمان شروع بلوغ، کودک شما با آزادی بیشتر و به صورت راحت تر از شما مشورت خواهد گرفت. داشتن برخورد مناسب با سوالات مربوط به مسائل جنسی و تغییرات بدنی – و نداشتن برخورد بد هنگام مشاهده کردن موضوعات کثیف یا خجالت آور در آنها – منجر به تقویت حس سلامتی و خویشتن پذیری در کودک شما خواهد شد. همچنین این امر، احتمال اینکه فرزند شما از شما به عنوان یک منبع اطلاعاتی و راهنما استفاده کند را افزایش می دهد.
پنج روش برای مدیریت وسایل و اسباب بازی های کودک شما
کودکان می توانند بیش از حد بی نظم بوده و محیط شلوغی را برای خودشان درست کنند. ممکن است نسبت به این موضوع آگاه باشید که کودکان کمی هستند که دوست دارند منظم باشند و واقعا ذات تمیز و مرتبی داشته باشند، ولی بیشتر کودکانی که ما با آنها آشنا هستیم، کودکانی هستند که کمتر منظم هستند.
شما به عنوان یک مادر، ممکن است با مشکلاتی مواجه شده باشید در رابطه با اسباب بازی هایی که به طور نا منظم در اتاق پخش می شوند، وسایل مربوط به شهر بازی که در کف اتاق پخش می شوند، موارد و لوازم عادی که در سرتاسر خانه پخش شده است و سایر موارد شلوغ کاری که از طریق بچه ها ایجاد می شود، و نسبت به آنها اعتراض داشته باشید.
موارد محدودی وجود دارد که می تواند به مدیریت این مشکلاتی که والدین با آنها مواجه هستند، کمک کند. برخی از این روش ها را که بهترین می باشند ، را در ادامه لیست شده اند. سعی کنید آنها را امتحان کنید و ببینید که چقدر برای شما مناسب می باشند.
- جمع و جور کن! این یک کلمه ای است که در سال های گذشته زیاد مورد استفاده قرار گرفته است، ولی داشتن یک خانه آرام و منظم، یک نکته بسیار مهمی می باشد. به طور اصولی، در حوزه و ناحیه مربوط به کودک ، که کودک در آنجا فعالیت دارد، پیشنهاد می کنیم که همه چیز (بله، همه چیز) مرتب باشد و اسباب بازی های شکسته ، وسایل غیر ضروری، دور انداخته شود و تعداد موارد موجود کاهش یابد ( برای مثال اگر ۵۰ تا اسباب بازی مربوط به حیوانات باشد، آنها را به ۱۰ اسباب بازی حیوانات کاهش دهید). بلی، این روش مدت زمان زیادی طول خواهد کشید و ولی به صورت کلی خوب است و زمان کمی را در روز به آن اختصاص دهید ( برای مثال ۱۵ دقیقه در هر روز یا مواردی شبیه آن، و اگر فرصت مناسبی داشتید ، می توانید چند ساعتی را صرف این کار کنید).
- جای هر چیزی! هر چیزی باید یک جای خاصی داشته باشد و در جایگاه مختص به خودش قرار بگیرد. شما مجبور نیستید که سبدها یا سطل های اسباب بازی گران قیمتی را بخرید ( اگر چه داشتن سبدهای مناسب اسباب بازی ها جمع و جورتر نشان می دهد). مطمئن شوید که در هر سبد یک نوع خاصی از وسایل یا اسباب بازی ها را انبار کرده اید، و هر سبد را برچسب بزنید.
- ” نظارت مادر”. کودک یک عادت بد دارد و سایل را جایی قرار می دهد که نمی توان به صورت سریع خانه را تمیز کرد. گاهی مجبور هستید که همه جاهایی که وسایل جمع شده است را نگاه کنید و همه چیز را در جایگاه مناسب خودشان قرار دهید، تا مطمئن شوید که همه وسایل در جایگاهی قرار گرفته اند که به راحتی می توان آنها را پیدا کرد.
- این کار را به صورت یک بازی و سرگرمی انجام دهید. حتی در صورتی که شما این احساس را نداشته باشید که برای هر کاری که باید بچه هایتان انجام دهند، از آنها قدر دانی کنید، ایجاد کردن یک بازی یا سیستم قدردانی، که شامل تمیز کردن و فرآیند نگه داری می باشد، می تواند مفید باشد. برای مثال، اگر برخی وسایل بر روی کف زمین قرار داشته باشد، به بچه های خود بگویید که ۲۰ تا از وسایل را بردارید و آنها را در جایگاه مناسب خوشان قرار دهید، و در عوض آن به اندازه یک چهارم وسایل یا بخشی از آن، به آنها شکلات دهید یا ده دقیقه به آنها زمان دهید که بازی الکترونیکی انجام دهید، یا هر کار دیگری که فکر می کنید برای بچه های شما منطقی باشد.
- کار خود را به صورت مستمر انجام دهید! قواعدی برای نگهداری و تمیز کردن مناطق مربوط به اسباب بازی ها تعیین کنید. اگر از بچه خود انتظار دارید که وسایل را از روی زمین بردارد، هر روز زمانی را تعیین کنید که آنها وسایل خود را از روی زمین بردارند. سعی کنید که انتظاراتتان از فرزند خود منطقی باشد، ولی کار خود را به صورت مستمر انجام دهید. هر چیزی را که مد نظرتان هست به آنها بگویید و به گفته های خودتان عمل کنید. اگر والدین بچه ها دارای انتظارات ثابت باشند و پیامد های مربوط به اجرای آن ( پیامد های خوب و بد) نیز به صورت مستمر اجرا شوند ، که در نتیجه رفتار بچه ها صورت می گیرد، بچه ها به صورت بهتری این انتظارات را قبول خواهند کرد.
اگر یک پیشنهاد مفید دیگری داشته باشید، که ابزار مفید دیگری را برای والدین ایجاد می کند تا مادران در مدیریت اسباب بازی ها و دیگر وسایل متعلق به فرزندان، از آنها استفاده کنند، آن را برای ما بفرستید.