بایسته های ارتباط جوانان با سالمندان

سالمندی دوره ای از زندگی


سالمندی ، یک فرایند عادی وطبیعی در زندگی هر فرد است .دراین دوران ، تغییرات بسیاری از نظرجسمی ، روانی و اجتماعی در افراد سالمند ایجاد می شود که ممکن است سبب پیدایش رفتارهای خاصی در آنان گردد و گاه نگرش اعضای خانواده را نسبت به سالمندش تغییردهد. جایگاه اصلی سالمندان ، در خانه خودشان است؛ جایی که عمری در آن زندگی کرده و شاهد رشد فرزندان خویش بوده اند. از این رو ، همراهان سالمندان ، به ویژه نسل جوان که از نظر جسمی و روانی فرسنگ ها با فرد سالمند فاصله دارند، باید ضمن آشنایی بیشتر با دنیای سالمندان، از تجربه ها و جنبه های مثبت این گروه سنی در جامعه ، به ویژه در خانه ، بهره گیرند تا بتوانند زندگی سرشار از آرامش برای سالمند و اندوخته های علمی و معنوی برای خویش رقم زنند.

توجه به سالمندان در فرهنگ اسلامی

دین اسلام ،درباره تکریم و مراقبت از سالمندان ،دستورهای ویژه ای دارد. در کتاب های اصیل دینی نیز فصل های مجزایی درباره تشویق به تکریم سالمندان مشاهده می شودو در مباحث اخلاقی هم ،این سیره جایگاهی ویژه دارد. تعدادی از این سفارش ها را از نظر می گذرانیم.


سفارش هایی از پیامبر اسلام


1. «ما أکرَمَ شَابٌ شَیخاً الّا قَضَی اللهُ عِند سِنِّهِ مشن یکرِمُهُ ؛ هیچ جوانی به سالمندی احترام نگذاشت، مگر آنکه خداوند ، او را در سالمندی از احترام برخورد کرد»(1)
2. «مِن إجلالّ اللهِ إجلالُ ذِی الشَّیبه المُسلِمِ؛ از [نمونه های] احترام و بزرگداشت مقام الهی ،نکوداشت مقام ریش سفید مسلمان است.»(2)
3. «مَن عَرفَ فَضل کَبیرٍ لِسِنِّهِ فَوقَّره آمَنَهُ اللهُ مِن فَزَعِ یوم القیامه؛ هر کس برتری سالمندی را به خاطر سن وی بشناسد و او را محترم شمرد ، خداوند او را از نگرانی های بزرگ روز قیامت در امان می دارد.»(3)
4. «البَرکَه مَعَ أکابِرِکُم؛ برکت و فزونی ، با سالمندان شما خواهدبود.»(4)
5. «الشّیخُ فِی أهلِهِ کَالنَّبی فِی اُمَّتِهِ؛ سالمند در میان اهل خود ، همانند پیامبر در امت خود است (هم احترامش لازم است و هم می تواند راهنمای خوبی برای سعادت باشد)».(5)


توصیه ای از امام علی (علیه السلام)


«اِرْحَمْ مِن أهلِکَ الصَّغیرِ وَقِّر مِنهُمُ الکَبیرَ؛ به کودکان خانواده ات مهربانی کن و بزرگانشان را گرامی دار.(6)
$ گوهرهایی از دریای دانش امام صادق (علیه السلام)
1. «لَیسَ مِنّا مَن لَم یُوَقَّرْ کَبیرَنا و یرحَمْ صَغِیرَنا؛آن که مقام بزرگ سال را محترم نشمارد و به خردسال مهر نورزد ، از ما نیست.»(7)
2. «مِن إجلالِ الله عَزَّ و جلَّ إجلالُ المُؤمِنِ ذِی الشَّیبه و مَن أکرَمَ مُؤمناً فَبِکَرامَهِ الله بَدَاً و مَن استَخَفَّ بمؤمِنٍ ذِی شَیبَهِ أرسَل اللهُ إلیهِ مَن یستَخِفٌّ بِه قَبل مَوتِهِ؛ بزرگداشت مقام ریش سفید،ازنمونه احترام به خداست . هر کس مؤمنی را تکریم کند ، خود را در وادی کرامت خداوند قرار داده و هر
کس مؤمن ریش سفیدی را کوچک پندارد ، خداوند ، او را با واسطه هایی در همین دنیا خوار می گرداند.»(8)
3. «إنَّ الله لَیکرِمَ اِبنَ السَّبعینَ و یستَحیی مِن اِبنِ الثَّمانین؛ خداوند ، هفتاد ساله ها را تکریم می کند و از هشتاد ساله ها در آزرم است (که خواسته ای داشته باشند و برآورده نسازد یا آنها را عذاب کند)»(9)


توجه به سالمندان درفرهنگ ایرانی


با مروری کوتاه بر ادبیات غنی این مرز و بوم ، با ارزش و احترام سالمندان در فرهنگ ایران زمین آشنا می شویم.
از نظامی گنجه ای چنین می شنویم:

جوان گر به دانش بُوَد بی نظیر
نیاز آیدش هم به گفتار پیر
و حافظ می سراید:
نصیحت گوش کن جانا که از جان دوست تر دارند
جوانان سعادتمند ، پند پیر دانا را
در ضرب المثل های فارسی نیز از سالخوردگان، با ارزش و احترام یاد شده است:
آنچه در آیینه جوان بیند
پیر درخشت خام آن بیند
پیرایه ملک ،پیران باشند
پیرِ رعنا بهترازجوان نارعنا

دانستنی هایی از دنیایی سالمندان

سالمندی ،دوران بی اطمینانی است . سالمندان به دلایل مختلف ،ازنظرعاطفی ، وضعیت چندان مناسبی ندارند. آنان بر اثر ضعف و کاهش قوا ، منابع احساس امنیت و رضایت خاطر خویش را زودتر از دست می دهند ودر شرایط دشواری قرار می گیرند . در این تغییر وضعیت عاطفی ، عواملی چند دخالت دارد؛از جمله :مرگ عزیزان ، به ویژه همسر یا اعضای خانواده ودوستان؛ کاهش روابط اجتماعی به علت بی حوصلگی سالمند یا بی حوصلگی دیگران؛ افت سلامت جسمی و تحلیل قوای بدنی که عامل مهم در احساس ناامیدی و سرخوردگی آنهاست و شادابی و نشاط
را از آنان می گیرد؛ تغییرِ محیطی ، مانند انتقال از محیط کار به محیط خانه و از دست دادن پست و مقام و شرایط عادی اشتغال.
این مسائل و بسیاری از مسائل دیگر، اسباب ناراحتی روحی و صدمات عاطفی آنان را فراهم می آورد .یکی دیگر از مشکلات آنان ،حساسیت و زودرنجی است. بسیاری ازسالمندان در این سنین ، حساس و زودرنج می شوند و ممکن است توقعی درباره خود داشته باشند که معمولاً آن را به زبان نمی آورند ، ولی خواستار آن هستند که اطرافیان ، آن را بفهمند و انتظار ایشان را برآورده سازند.
روابط اجتماعی سالمندان ، به ویژه در بعد عاطفی ،کاملاً عوض می شود .در بیشتر آنان حالت انزوا پدید می آید و دیگر دوست ندارند با افراد نزدیک،رابطه عاطفی داشته باشند . گاهی برخی سالمندان به علت غلبه اختلالات روانی و عاطفی ،دچار نوعی بازگشت به دوران کودکی می شوند و حالت هایی از لج بازی و مقاومت همراه با اصرار ، بی نظمی در رفتار ،خود مداری و خودخواهی در آنان پدید می آید .
در هر صورت ، باید دانست که بسیاری از این حالت ها ، به علت تغییرات طبیعی سالمندی است.(10)


سفارش ویژه خداوند درباره والدین سالمند


با نگاهی به ویژگی های دوران سالمندی به ویژه بالا رفتن سطح انتظار و کاهش سطح تحمل آنان ، به حکمت دستور ویژه خداوند درباره والدین سالمند ،بیشتر پی می بریم . خداوند، همه را به رعایت احترام پدر و مادر موظف کرده است ، ولی در دستوری خاص ، از ما خواسته است که در دوران پیری والدین ، نسبت به آنها فروتنی و احترام وتوجه بیشتری از خود نشان دهیم:
وَ قَضی‏ رَبُّکَ أَلاّ تَعْبُدُوا إِلاّ إِیّاهُ وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْسانًا إِمّا یَبْلُغَنَّ عِنْدَکَ الْکِبَرَ أَحَدُهُما أَوْ کِلاهُما فَلا تَقُلْ لَهُما أُفٍّ وَ لا تَنْهَرْهُما وَ قُلْ لَهُما قَوْلاً کَریمًا ؛ وَ اخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلّ‏ِ مِنَ الرَّحْمَةِ وَ قُلْ رَبّ‏ِ ارْحَمْهُما کَما رَبَّیانی صَغیرًا.(اسراء : 23 و 24)
پروردگار تو مقررکرد که جز او را می پرستید و به پدر و مادر خود احساس کنید. اگر یکی از آن دو یا هر دو ، در کنار تو به سال خوردگی رسیدند ، به آنها [حتی] «اف» مگو و به آن پرخاش مکن و با ایشان سخنی شایسته بگو واز سر مهربانی ، بال فروتنی برآنان بگستر و بگو: «پروردگارا، آن دو را رحمت کن؛ چنان که مرا در خردی پروردند.»
علامه طباطبایی در تفسیر این آیه می نویسد:
اگر خداوند ،حکم را اختصاص به دوران پیری پدر و مادر داده ، از این جهت بوده که پدر و مادر در آن دوران ، سخت ترین حالات را دارند و بیشتر احساس احتیاج به کمک فرزند می نمایند ؛ زیرا از بسیاری از واجبات زندگی خود ناتوانند ، و همین معنا یکی از آمال پدر و مادر است که همواره از فرزندان خود آرزو می کنند. آیی ، روزگاری که پرستار از فرزند را می کردند و روزگار دیگری که مشقات آنان را تحمل می نمودند و باز در روزگاری که زحمت تربیت آنها را به دوش می کشیدند ، در همه این ادوار که فرزند از تأمین واجبات خود عاجز بود، آنها این آرزو رادر سر می پروراندند که در روزگار پیری از دستگیری فرزند برخوردار شوند.(11)


خانه ،پناهگاه سالمندان


بیشتر سالمندان علاقه مند هستند که در جمع بستگان ،فرزندان و نوه های خویش باشند ، آنان در این شرایط احساس شادمانی و رضایت بیشتری از زندگی خویش خواهندداشت . در جوامع سنتی با خانواده های گسترده ، حضور سالمندان در خانواده ، معمول تر و امکان پذیرتر است . در مناطق روستایی و عشایری ایران ، سالمندان تا آخرین لحظه عمر ، در کمال ارزش مندی و احترام ،در جمع خانواده زندگی می کنند و متناسب با پیشینیه خانوادگی و نیروی ذهنی شان ،درموقعیت های مناسبی مثل کدخدایی ، بزرگ فامیل و... ایفای نقش دارند.
در پی تغییر و تحولات اقتصادی ، فرهنگی ، اجتماعی ، خانوادگی و نگرش ها ، در جهت حمایت خانوادگی ،مراقبت از سالمند، از محیط خانواده به آسایشگاه های مخصوص سالمندان انتقال یافت و تنهایی سالمندان آغاز شد. بیشتر آنان به این گونه آسایشگاه ها نگاه مثبتی ندارند و این مکان ها را نماد انزوا و گویای طرد شدن خویش از جامعه می دانند. حتی برخی از آنها با وجود سال ها زندگی در چنین محیط هایی ، به آن خو نگرفته و منتظرند تحولی پدید آید تا از آنجا بیرون آیند.(12)


برکات اجتماعی توجه به سالمندان


رفتار پسندیده با سالمندان ،آرامش روحی و سلامت جسمی این گروه را تأمین می سازد . این شیوه موجب آرامش خانواده و جامعه نیز خواهد شد؛ زیرا افراد خانواده که جزئی از جامعه اند ،اطمینان خواهند یافت که هنگام سالمندی ،با آنان نیز به شایستگی برخورد خواهد شد. نکته مهم تر این است که کودکان در خانواده ها احترام به سالمندان را می آموزند .بنابراین ، با داشتن نگرش مثبت به سالمندان و رفتار مناسب با آنان ، می توان امنیت و آرامش خاطرِ فرد سالمند ، خانواده واجتماع را فراهم کرد.(13)


وظایف خانواده و اطرافیان فرد سالمند


با توجه به پیدایش تغییرات عاطفی در سالمندان ونیاز آنها به احترام دیگران ، خانواده ، به ویژه جوانانی که با سالمندان در خانه زندگی می کنند، باید به این نکته ها توجه داشته باشند.
1. وجود حالات ویژه دوران سالمندی نباید سبب بی اعتنایی به سالمندان یا تحقیر آنها شود.
2. سالمندان امروز ، همان پدران و مادران سخت کوش سال های قبل هستند که عمری را با عزت زندگی کرده و به زندگی اجتماعی فرزندان خود سر و سامان داده اند. ازاین رو ، شایسته خالصانه ترین محبت ها و بیشترین احترام هستند.
3. بسیاری از تغییرات دوران سالمندی ، با افزایش سن به وجود می آید .در این زمینه، سازش و مدارا ضروری است و باید آنان را در هرحالتی پذیرا بود.




پی نوشت ها :


1. بحارالانوار ، ج72 ، ص137.
2. کافی ، ج 2 ، ص 65.
3. همان ، ص 658.
4. بحارالانوار ، ج72 ، ص 137.
5. همان .
6. همان.
7. الکافی ، ج2 ، ص 165.
8. شیخ حرعاملی ، وسائل الشیعه ، ج12 ، ص98.
9. بحارالانوار ، ج70 ، صص 388-390.
10. اقتباس از : علی قندی و سوسن محمودی ، بهداشت و سلامت سالمندان ، دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی ایران.
11.محمد حسین طباطبایی ، تفسیر المیزان ، ج13 ،ص 110.
12. اقتباس از : بهداشت و سلامت سالمندان .
13. همان .